Henk van Houtum: 'EU holt met grensbeleid de eigen rechtsstaat uit'
De opvang van Oekraïense vluchtelingen maakt veel discussie los. Krijgen ze een warmer welkom dan eerdere groepen vluchtelingen? Henk van Houtum, hoogleraar Politieke Geografie en Geopolitiek, ziet overeenkomsten en verschillen, maar vooral een immoreel grensbeleid.
Grenzen en grensbeleid staan centraal in Van Houtum’s onderzoek. Logisch dus dat hij de opvang van Oekraïners op de voet volgt. Hij ziet verschillende parallellen met de komst van eerdere groepen vluchtelingen, zoals de Syriërs, Afghanen en Irakezen vanaf 2015. “Ook die vluchtten voor oorlog en ook zij kregen een warm welkom.”
Maar na de hartelijke ontvangst volgde een omslag. “Het is lastig om het precieze kantelpunt aan te wijzen. Feit is dat de opvang slecht was geregeld: vluchtelingen zaten in grote, overvolle asielzoekerscentra en tentenkampen. Die waren op veel plekken zelfs schadelijk voor de veiligheid en gezondheid, zo stelde het College voor de Rechten van de Mens later vast. Deze kampenpolitiek van inhumane afzondering en concentratie, voedde het sentiment dat vluchtelingen minderwaardig en ongewenst waren. Gaandeweg kwamen er dan ook protesten: mensen wilden zo’n centrum niet in hun buurt, vonden dat er te veel vluchtelingen kwamen, koppelden migratie aan criminaliteit. En nu zitten we met een beleid dat uitgesproken anti-migratie is, met genormaliseerde uitspraken als ‘we moeten ze buiten houden’ en ‘vang ze op in hun eigen regio’.”
Het begrip ‘eigen regio’ is overigens volstrekt arbitrair, stelt Van Houtum. “Is dat gebaseerd op afstand, cultuur, betrokkenheid bij een conflict? Niemand weet het en het is nergens vastgelegd. Sterker, het is een universeel recht dat je overal vandaan en overal naartoe mag vluchten. ‘Eigen regio’ is dus een verhullende term om te zeggen: vluchtelingen moeten vooral wegblijven.”
Mondiale apartheid
Naast de parallellen ziet Van Houtum belangrijke verschillen. De Oekraïners komen niet in overvolle bootjes en belanden niet in asielzoekerscentra. Ze mogen namelijk visumvrij naar de EU reizen. “Dat zorgt voor andere beelden en een andere taal: de dominante framing over Oekraïense vluchtelingen is in termen van ‘buren’, die we uit ‘barmhartigheid’ helpen tegen een ‘gemeenschappelijke vijand’.”
Maar wie wel of juist niet visumvrij naar de EU mag reizen, is een morele keuze, zegt Van Houtum. “Vooral arme landen en moslimlanden zijn visumplichtig. Twee derde van de wereld zit in dat negatieve rijtje dat de EU zelf heeft gemaakt. De landen in het positieve rijtje zijn vaak rijk en horen bij wat verbeeld wordt als het ‘Westen’. Zo ontstaat een mondiale mobiliteitsongelijkheid, ook voor vluchtelingen. Mensen worden gediscrimineerd op basis van geboortegrond en dat wordt in het kritische academische debat daarom omschreven als mondiale apartheid".
Dodelijkste grens
Van Houtum beperkt zich als wetenschapper niet tot kritisch observeren en constateren, maar wil ook nadenken over alternatieven. “Mijn collega, Rodrigo Bueno Lacy van het Nijmegen Centre for Border Research, en ik, hebben dat pas beschreven als: normalisatie, egalisatie en legalisatie. Normalisatie wil zeggen: accepteer migratie als onderdeel van onze mondiale samenleving. Dat betekent ook een radicale aanpassing van de huidige oorlogstaal (met woorden als ‘invasie’), watertaal (woorden als ‘stromen’, ‘indammen’ enzovoort) en beeldtaal (zoals dikke rode pijlen naar de EU op migratiekaarten). Legalisatie betekent: zorg voor legale migratiekanalen. Egalisatie houdt in: als je de gelijkwaardigheid van alle mensen serieus neemt, handel daar dan ook naar. Stel het huidige discriminatoire visumbeleid ter discussie en maak mondiale afspraken die recht doen aan het gelijkwaardigheidsbeginsel.”
Uitgangspunt moet volgens Van Houtum een moreel rechtvaardig en gelijkwaardig beleid zijn. “Het huidige beleid is evident contraproductief en moreel abject. De EU maakt moreel onderscheid tussen mensen en dat leidt tot doden aan de grens. Driekwart van alle doden die wereldwijd aan een grens vallen, valt aan de EU-buitengrens. Die grens is daarmee de dodelijkste op aarde. De EU zegt op te komen voor mensenrechten, solidariteit en gelijkheid, maar doet in de praktijk precies het tegenovergestelde. Zo holt de EU haar eigen rechtsstaat uit.”
Verder lezen:
Beyond ‘Borderism’: Overcoming Discriminative B/Ordering and Othering
Human Blacklisting: The Global Apartheid of the EU’s External Border Regime
The migration map trap. On the invasion arrows in the cartography of migration
Verschenen in FM Focus, juni 2021